قرص یدوفولیک چاق کننده است

مصرف قرص یدوفولیک طبق دوز استاندارد و توصیه‌شده، به خودی خود عامل مستقیم افزایش وزن یا چاقی محسوب نمی‌شود. این گزاره، پاسخ صریح دکترهای متخصص تغذیه به یکی از دغدغه‌های رایج مصرف‌کنندگان این مکمل حیاتی است. این تصور نادرست، ریشه در دو واقعیت همزمان اما بی‌ارتباط دارد: نخست، تقارن مصرف این مکمل با دوران بارداری که به طور طبیعی با افزایش وزن فیزیولوژیک همراه است؛ و دوم، درک ناکافی از مکانیسم اثر ید بر متابولیسم بدن. در حقیقت، ید به عنوان یکی از دو جزء اصلی این مکمل، با حمایت از عملکرد غده تیروئید، نه تنها باعث چاقی نمی‌شود، بلکه به تنظیم و بهینه‌سازی سوخت‌وساز بدن کمک کرده و می‌تواند از افزایش وزن ناشی از کمبود این عنصر حیاتی جلوگیری نماید. بنابراین، تحلیل علمی ترکیبات یدوفولیک و تأثیرات بیوشیمیایی آن‌ها در بدن، تصویری کاملاً متفاوت از این باور رایج را به نمایش می‌گذارد.

قرص یدوفولیک یک مکمل غذایی با فرمولاسیون تخصصی است که به منظور پاسخگویی به نیازهای تغذیه‌ای ویژه‌ی بدن در یکی از حساس‌ترین دوران‌های زندگی، یعنی بازه‌ی زمانی پیش از اقدام به بارداری، کل دوره حاملگی و دوران شیردهی طراحی شده است. این مکمل با ترکیب دو ریزمغذی کلیدی، یعنی ید و اسید فولیک، نقشی دوگانه در تضمین سلامت مادر و فراهم آوردن بستری ایده‌آل برای رشد و تکامل بهینه جنین و نوزاد ایفا می‌کند. فرمولاسیون استاندارد این قرص‌ها معمولاً شامل ۱۵۰ میکروگرم ید و ۵۰۰ میکروگرم اسید فولیک است؛ مقادیری که با دقت بر اساس نیازهای افزایش‌یافته بدن در این دوران محاسبه شده‌اند. هدف غایی از تجویز و مصرف یدوفولیک، پیشگیری از بروز ناهنجاری‌های جدی در سیستم عصبی جنین و حمایت از تکامل قوای شناختی و مغزی اوست. این مکمل در بسته‌بندی‌های استاندارد ۳۰ عددی، مناسب برای مصرف یک ماه، و توسط شرکت‌های دارویی متعدد ایرانی و خارجی تولید و عرضه می‌گردد، که دسترسی به آن را برای عموم تسهیل نموده است.برای درک عمیق‌تر عملکرد یدوفولیک، شناخت دقیق اجزای سازنده‌ی آن ضروری است. یکی از این دو جزء، اسید فولیک است که به عنوان ویتامین B9 نیز شناخته می‌شود و نقشی بنیادین در سلامت انسان ایفا می‌کند.

گرچه اصطلاحات فولات و اسید فولیک اغلب به جای یکدیگر به کار می‌روند، اما درک تفاوت ظریف میان آن‌ها از منظر علمی حائز اهمیت است. فولات، شکل طبیعی و فعال بیولوژیکی ویتامین B9 است که در منابع غذایی متنوعی یافت می‌شود. سبزیجات با برگ‌های سبز تیره مانند اسفناج و کلم بروکلی، انواع حبوبات، میوه‌هایی نظیر آووکادو و مرکبات، منابع غنی از فولات به شمار می‌آیند. این ترکیب طبیعی، پس از مصرف، در دستگاه گوارش به شکل فعال خود تبدیل شده و مورد استفاده سلول‌ها قرار می‌گیرد.

در مقابل، اسید فولیک، فرم سنتتیک یا مصنوعی همین ویتامین است که به دلیل پایداری شیمیایی بالاتر و هزینه تولید پایین‌تر، به طور گسترده در مکمل‌های غذایی و برای غنی‌سازی مواد غذایی نظیر آرد، نان و غلات صبحانه استفاده می‌شود. یکی از مزایای قابل توجه اسید فولیک، نرخ جذب بالاتر آن در بدن در مقایسه با فولات طبیعی موجود در غذاست. بدن پس از جذب اسید فولیک، آن را طی چندین مرحله آنزیمی به فرم فعال بیولوژیکی تبدیل می‌کند. لازم به ذکر است که در برخی افراد به دلیل تنوع ژنتیکی خاص (نقص در ژن MTHFR)، این فرآیند تبدیل با کارایی کمتری صورت می‌گیرد. برای این گروه، مصرف مکمل‌های حاوی فرم از پیش فعال‌شده ویتامین B9، موسوم به ۵-متیل تترا هیدرو فولات (متیل فولات)، گزینه مناسب‌تری خواهد بود که البته تشخیص و تجویز آن نیازمند مشاوره تخصصی با پزشک یا متخصص تغذیه است.

مکانیسم عمل اسید فولیک در بدن

نقش اسید فولیک در بدن به مراتب فراتر از یک ویتامین ساده است؛ این ماده در حیاتی‌ترین فرآیندهای سلولی دخالت مستقیم دارد، اما هیچ‌کدام از این عملکردها با ذخیره چربی یا افزایش وزن مرتبط نیستند. عملکرد اصلی آن در سنتز، ترمیم و متیلاسیون مولکول‌های DNA و RNA است. این مولکول‌ها به مثابه نقشه اصلی حیات، حاوی تمام دستورالعمل‌های لازم برای عملکرد و تکثیر سلول‌ها هستند. بدون مقادیر کافی اسید فولیک، فرآیند تقسیم سلولی که برای رشد، ترمیم بافت‌ها و به طور کلی، بقای ارگانیسم ضروری است، با اختلال جدی مواجه می‌شود.

علاوه بر این، اسید فولیک در متابولیسم اسیدهای آمینه، که واحدهای سازنده پروتئین‌ها هستند، نقشی کلیدی ایفا می‌کند. این عملکرد برای ساخت پروتئین‌های ساختاری، آنزیم‌ها و هورمون‌ها حیاتی است. یکی دیگر از شناخته‌شده‌ترین وظایف ویتامین B9، نقش آن در خون‌سازی است. این ویتامین با همکاری ویتامین B12، برای تولید و بلوغ گلبول‌های قرمز خون در مغز استخوان ضروری است. کمبود اسید فولیک منجر به تولید گلبول‌های قرمز بزرگ، نارس و ناکارآمد می‌شود؛ وضعیتی که از نظر پزشکی کم‌خونی مگالوبلاستیک نامیده می‌شود. علائم این نوع کم‌خونی شامل خستگی مفرط، ضعف، تنگی نفس و رنگ‌پریدگی است که می‌تواند کیفیت زندگی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. همچنین، این ویتامین در عملکرد صحیح سیستم ایمنی و تولید آنتی‌بادی‌ها برای مقابله با عوامل بیماری‌زا نیز مشارکت دارد.

نقش حیاتی اسید فولیک در بارداری

اهمیت مصرف اسید فولیک در دوران بارداری به اندازه‌ای است که به یکی از ارکان اصلی مراقبت‌های پیش از بارداری و حین آن تبدیل شده است. نیاز بدن به این ویتامین در این دوره به دلیل سرعت بالای تقسیم سلولی در جنین در حال رشد، به شدت افزایش می‌یابد. کمبود آن، به ویژه در هفته‌های ابتدایی بارداری، می‌تواند منجر به عواقب فاجعه‌بار و جبران‌ناپذیر برای جنین شود.

مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نقش اسید فولیک در این دوران، پیشگیری از نقایص لوله عصبی (NTDs) است. لوله عصبی ساختاری در جنین اولیه است که بعدها مغز و نخاع را تشکیل می‌دهد. این ساختار در ۲۸ روز اول پس از لقاح، یعنی زمانی که بسیاری از زنان هنوز از بارداری خود بی‌اطلاع هستند، بسته می‌شود. مصرف ناکافی اسید فولیک در این بازه زمانی بحرانی، می‌تواند فرآیند بسته‌شدن لوله عصبی را مختل کرده و منجر به ناهنجاری‌های مادرزادی بسیار جدی شود. شایع‌ترین این ناهنجاری‌ها عبارتند از اسپینا بیفیدا (Spina Bifida) یا ستون فقراتِ شکاف‌دار، که در آن بخشی از نخاع از طریق یک شکاف در ستون فقرات بیرون می‌زند و می‌تواند منجر به درجات مختلفی از فلج و ناتوانی شود؛ و آنانسفالی (Anencephaly)، یک وضعیت کشنده که در آن بخش بزرگی از مغز و جمجمه تشکیل نمی‌شود.

یافته‌های علمی به طور قاطع نشان داده‌اند که مصرف روزانه اسید فولیک، حداقل از یک تا سه ماه پیش از اقدام به بارداری و در طول سه ماهه اول، می‌تواند خطر بروز این نقایص را تا ۷۰ درصد کاهش دهد. اما خطرات ناشی از کمبود فولات در بارداری به همین‌جا ختم نمی‌شود. مطالعات متعدد، کمبود این ویتامین را با افزایش ریسک بروز سایر مشکلات از جمله زایمان زودرس، وزن کم نوزاد هنگام تولد، و سقط مکرر جنین مرتبط دانسته‌اند. همچنین شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد کمبود فولات ممکن است خطر ابتلا به نقایص مادرزادی قلب، ناهنجاری‌های دستگاه ادراری، شکاف کام و لب و حتی افزایش ریسک اختلال طیف اوتیسم را در کودک افزایش دهد.

با توجه به این اهمیت حیاتی، متخصصان حوزه سلامت دوزهای مشخصی را برای مصرف این مکمل توصیه می‌کنند. به طور کلی، برای زنانی که قصد بارداری دارند و در طول دوران بارداری، مصرف روزانه حداقل ۶۰۰ میکروگرم اسید فولیک توصیه می‌شود. این میزان در دوران شیردهی به حدود ۵۰۰ میکروگرم در روز کاهش می‌یابد تا نیازهای مادر و نوزاد شیرخوار تأمین گردد.

ید و تنظیم متابولیسم غده تیروئید و مدیریت وزن

دومین جزء حیاتی قرص یدوفولیک، عنصر ید است. ید یک ماده معدنی کمیاب است که بدن انسان قادر به تولید آن نیست و باید به طور کامل از طریق رژیم غذایی دریافت شود. اهمیت این عنصر به قدری است که کمبود آن می‌تواند آبشاری از اختلالات جدی را در بدن به راه اندازد.

مکانیسم اصلی عملکرد ید در بدن، نقش انحصاری آن در غده تیروئید است. این غده پروانه‌ای شکل که در جلوی گردن قرار دارد، به مثابه مرکز فرماندهی متابولیسم بدن عمل می‌کند. تیروئید از ید به عنوان ماده اولیه و ضروری برای سنتز دو هورمون اصلی خود، یعنی تیروکسین (T4) و تری‌یدوتیرونین (T3)، استفاده می‌کند. این هورمون‌ها پس از ترشح به جریان خون، سرعت میزان متابولیسم پایه (Basal Metabolic Rate – BMR) را در تمام سلول‌های بدن تنظیم می‌کنند. BMR به میزان انرژی یا کالری اطلاق می‌شود که بدن در حالت استراحت کامل برای حفظ عملکردهای حیاتی خود مانند تنفس، گردش خون و حفظ دمای بدن می‌سوزاند.

اینجاست که ارتباط مستقیم ید با مدیریت وزن آشکار می‌شود. هنگامی که فرد با کمبود ید مواجه است، غده تیروئید قادر به تولید مقادیر کافی از هورمون‌های T3 و T4 نخواهد بود. این وضعیت که کم‌کاری تیروئید (هیپوتیروئیدیسم) نامیده می‌شود، منجر به کند شدن تمام فرآیندهای متابولیک بدن می‌گردد. در نتیجه، سرعت کالری‌سوزی کاهش یافته و بدن تمایل بیشتری به ذخیره انرژی به شکل چربی پیدا می‌کند. این امر اغلب منجر به افزایش وزن غیرقابل توضیح، احساس خستگی مداوم، عدم تحمل سرما، یبوست و خشکی پوست می‌شود. یکی از نشانه‌های کلاسیک کمبود شدید ید، بزرگ شدن غده تیروئید است که به آن گواتر می‌گویند.

بنابراین، تأمین کافی ید از طریق منابعی چون نمک یددار یا مکمل‌هایی مانند یدوفولیک، نه تنها باعث چاقی نمی‌شود، بلکه با فراهم آوردن ماده اولیه برای تیروئید، به آن اجازه می‌دهد تا عملکرد طبیعی خود را حفظ کند. این امر به نوبه خود، متابولیسم را در سطح بهینه نگه داشته و از افزایش وزن ناشی از کم‌کاری تیروئید جلوگیری می‌کند. در واقع، ید با کمک به سوزاندن بهینه چربی‌ها، به حفظ تناسب اندام و افزایش سطح انرژی و نشاط عمومی بدن نیز کمک می‌کند. این عملکرد تنظیمی ید، آن را از موادی که با هدف دستکاری متابولیسم برای کاهش وزن مصرف می‌شوند، متمایز می‌کند. برخی افراد ممکن است در جستجوی راهکارهای سریع برای لاغری، به مصرف ترکیباتی مانند شربت سودوافدرین برای لاغری روی آورند، غافل از آنکه این‌گونه داروها می‌توانند عوارض جانبی جدی و خطرات قلبی-عروقی به همراه داشته باشند و مصرف آن‌ها بدون نظارت دقیق پزشک هرگز توصیه نمی‌شود. رویکرد صحیح، تمرکز بر سلامت متابولیک از طریق تأمین ریزمغذی‌های ضروری مانند ید است، نه استفاده از محرک‌های مصنوعی.

اگر نقش ید برای بزرگسالان حیاتی است، اهمیت آن برای جنین در حال رشد، حیاتی‌تر و غیرقابل جایگزین است. در سه ماهه اول بارداری و بخشی از سه ماهه دوم، غده تیروئید جنین هنوز به طور کامل تکامل نیافته و فعال نیست. در این دوره سرنوشت‌ساز، جنین برای تولید هورمون‌های تیروئیدی که برای رشد و تکامل سیستم عصبی مرکزی و مغز او ضروری هستند، به طور صددرصدی به ید دریافتی از مادر وابسته است. این هورمون‌ها فرآیندهای کلیدی مانند تکثیر سلول‌های عصبی، مهاجرت آن‌ها به مکان‌های صحیح در مغز و تشکیل غلاف میلین در اطراف رشته‌های عصبی را کنترل می‌کنند.

کمبود ید در مادر، حتی در سطح خفیف تا متوسط، می‌تواند منجر به تولید ناکافی هورمون‌های تیروئیدی در جنین شده و آسیب‌های دائمی و جبران‌ناپذیری به مغز در حال تکامل او وارد کند. شدیدترین شکل این آسیب، وضعیتی به نام کرتینیسم است که با عقب‌ماندگی شدید ذهنی و جسمی مشخص می‌شود. اما عواقب کمبود ید به همین یک مورد محدود نمی‌شود. تحقیقات گسترده نشان داده‌اند که کمبود ید در دوران بارداری می‌تواند منجر به سقط جنین، مرده‌زایی، تأخیر در رشد داخل رحمی و کاهش ضریب هوشی (IQ) کودک شود. حتی کمبودهای خفیف نیز با کاهش توانایی‌های شناختی، مشکلات یادگیری و افزایش خطر ابتلا به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD) در کودکان مرتبط دانسته شده است.

این اهمیت در دوران شیردهی نیز ادامه می‌یابد، زیرا مغز نوزاد پس از تولد نیز به سرعت در حال رشد است و ید مورد نیاز خود را منحصراً از شیر مادر دریافت می‌کند. به همین دلیل، نیاز مادر به ید در دوران شیردهی حتی از دوران بارداری نیز بیشتر است. متخصصان تغذیه بالینی توصیه می‌کنند که زنان باردار روزانه ۲۲۰ میکروگرم و زنان شیرده روزانه ۲۹۰ میکروگرم ید دریافت کنند تا سلامت خود و تکامل بهینه فرزندشان را تضمین نمایند.

باورهای رایج درباره یدوفولیک