هزینه پیوند مغز استخوان در بیمارستان نمازی شیراز

هزینه نهایی فرآیند درمانی پیوند مغز استخوان در مرکز آموزشی-درمانی نمازی شیراز، یک عدد ثابت و از پیش تعیین‌شده نیست؛ بلکه صورتحساب نهایی بیمار حاصل برآیند مجموعه‌ای پیچیده از متغیرهای پزشکی، نوع پیوند، طول دوره درمان و میزان پوشش بیمه‌ای است. با این حال، به عنوان یک مرکز درمانی دولتی پیشرو که همواره در فهرست گزینه‌های مطرح برای عنوان بهترین بیمارستان پیوند مغز استخوان در ایران قرار دارد، تعرفه‌های این بیمارستان در چارچوب مصوبات دولتی تعریف می‌شود.

این بدان معناست که هزینه‌ها به شکل قابل توجهی پایین‌تر از مراکز خصوصی است و بازه آن می‌تواند از چند ده میلیون تومان برای موارد درمانی ساده‌تر و بدون عوارض، تا چند صد میلیون تومان برای فرآیندهای پیچیده‌تر پیوند با چالش‌های پزشکی متعدد، متغیر باشد. هدف این تحلیل، شکستن این بازه کلی به اجزای تشکیل‌دهنده آن و ارائه یک نقشه راه شفاف برای درک دقیق ابعاد مالی این درمان حیاتی است تا بیماران و خانواده‌های ایشان بتوانند با دیدی باز و برنامه‌ریزی دقیق‌تری در این مسیر گام بردارند.

عوامل کلیدی تعیین‌کننده هزینه پیوند مغز استخوان در بیمارستان نمازی شیراز

برای فهم دقیق ساختار هزینه‌های پیوند مغز استخوان، باید آن را به مثابه یک معادله چندمجهولی در نظر گرفت که هر متغیر در آن، تأثیری مستقیم بر نتیجه نهایی دارد. 

صورتحساب بیمارستان صرفاً مجموعه‌ای از اعداد نیست، بلکه بازتابی از یک مسیر درمانی کاملاً شخصی‌سازی شده است. متخصصان هماتولوژی-انکولوژی با در نظر گرفتن جزئیات پرونده پزشکی هر فرد، استراتژی درمانی منحصربه‌فردی را طراحی می‌کنند که این استراتژی، شاکله اصلی هزینه‌ها را می‌سازد. 

درک این عوامل نه تنها به شفافیت مالی کمک می‌کند، بلکه به بیمار و خانواده او اجازه می‌دهد تا منطق پزشکی پشت هر هزینه را بهتر درک کرده و تعامل مؤثرتری با تیم درمانی داشته باشند.

تأثیر نوع بیماری زمینه‌ای بر پروتکل درمانی و هزینه‌های پیوند مغز استخوان در بیمارستان نمازی شیراز

پیش از هر عامل دیگری، نوع بیماری زمینه‌ای که بیمار را نیازمند پیوند کرده است، خط مشی اصلی درمان و به تبع آن، هزینه‌ها را مشخص می‌کند. پروتکل درمانی برای یک بیمار مبتلا به لوسمی حاد میلوئیدی (AML) با پروتکل درمانی فردی که برای تالاسمی ماژور یا لنفوم هوچکین تحت درمان قرار می‌گیرد، تفاوت‌های بنیادین دارد. 

این تفاوت‌ها مستقیماً در نوع و دوز داروهای شیمی‌درمانی مورد استفاده در رژیم آماده‌سازی (Conditioning Regimen) خود را نشان می‌دهد. برخی رژیم‌های درمانی نیازمند داروهای شیمی‌درمانی گران‌قیمت‌تر یا ترکیبی از چند دارو هستند، در حالی که برخی دیگر ممکن است بر داروهای رایج‌تر متمرکز باشند. 

علاوه بر این، در برخی بدخیمی‌ها، ممکن است نیاز به انجام پرتودرمانی تمام بدن (Total Body Irradiation – TBI) به عنوان بخشی از فرآیند آماده‌سازی باشد که خود یک هزینه قابل توجه به مجموع هزینه‌های درمانی اضافه می‌کند. بنابراین، اولین قدم در برآورد هزینه‌ها، تشخیص دقیق بیماری و تعیین پروتکل درمانی استاندارد برای آن توسط تیم پزشکی معالج است.

تحلیل تفکیکی هزینه‌های پیوند مغز استخوان در بیمارستان نمازی شیراز بر اساس نوع پیوند: اتولوگ در برابر آلوژنیک

مهم‌ترین و تأثیرگذارترین متغیر در معادله هزینه‌های پیوند، انتخاب میان دو رویکرد اصلی درمانی است: پیوند اتولوگ و پیوند آلوژنیک. این دو روش نه تنها از نظر منبع سلول‌های بنیادی با یکدیگر تفاوت دارند، بلکه مسیرهای درمانی، ریسک‌ها، مراقبت‌های پس از پیوند و در نتیجه، ساختار هزینه‌ای کاملاً متفاوتی را به همراه دارند. تصمیم برای انتخاب یکی از این دو روش، یک تصمیم کاملاً پزشکی است که بر اساس ماهیت بیماری، وضعیت بالینی بیمار و اهداف درمانی اتخاذ می‌شود و بیمار در این انتخاب نقشی ندارد؛ اما آگاهی از تفاوت‌های مالی این دو مسیر برای برنامه‌ریزی خانواده ضروری است.

پیوند اتولوگ: بررسی هزینه‌ها و فرآیند درمانی

در پیوند اتولوگ (Autologous Stem Cell Transplantation)، منبع سلول‌های بنیادی، خودِ بیمار است. در این فرآیند، پیش از آغاز شیمی‌درمانی با دوز بالا، سلول‌های بنیادی خونساز از خون محیطی یا مغز استخوان بیمار جمع‌آوری شده، فریز می‌شوند و پس از اتمام دوره شیمی‌درمانی که هدف آن ریشه‌کن کردن سلول‌های بدخیم است، این سلول‌ها مجدداً به بدن بیمار تزریق می‌شوند تا سیستم خونسازی او را بازسازی کنند. 

مزیت اصلی این روش از منظر اقتصادی، شفافیت و محدودتر بودن هزینه‌هاست. از آنجا که دهنده و گیرنده یک نفر هستند، فرآیندهای پرهزینه‌ای همچون جستجو برای یافتن اهداکننده، انجام آزمایش‌های پیچیده تطابق بافتی (HLA Typing) و نیاز به مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی پس از پیوند، به کلی حذف می‌شوند.

 این موارد به تنهایی بخش بزرگی از هزینه‌های پیوند آلوژنیک را تشکیل می‌دهند. علاوه بر این، ریسک بروز عارضه مرگبار و پرهزینه بیماری پیوند علیه میزبان (Graft-versus-Host Disease – GVHD) در این نوع پیوند وجود ندارد، که این امر به کوتاه‌تر شدن دوره بستری و کاهش نیاز به مداخلات درمانی پیچیده پس از پیوند کمک شایانی می‌کند. با این حال، باید توجه داشت که ریسک اصلی در این نوع پیوند، احتمال بازگشت یا عود بیماری است، زیرا ممکن است در میان سلول‌های جمع‌آوری شده، تعدادی سلول بدخیم باقی مانده باشند.

پیوند آلوژنیک: تشریح دلایل هزینه‌های بالاتر

پیوند آلوژنیک (Allogeneic Stem Cell Transplantation) زمانی انجام می‌شود که سیستم خونسازی بیمار به دلیل یک ناهنجاری ژنتیکی (مانند تالاسمی) نیازمند جایگزینی کامل باشد یا زمانی که برای ریشه‌کن کردن بیماری، علاوه بر شیمی‌درمانی، به یک اثر ایمونولوژیک به نام اثر پیوند علیه تومور (Graft-versus-Tumor – GVT) نیاز باشد. 

در این روش، سلول‌های بنیادی از یک فرد سالم دیگر (اهداکننده) گرفته شده و به بیمار تزریق می‌شود. این فرآیند به شکل قابل توجهی پیچیده‌تر و پرهزینه‌تر از پیوند اتولوگ است و دلایل این افزایش هزینه متعدد و چندوجهی است.

اولین و یکی از مهم‌ترین مراحل پرهزینه، فرآیند یافتن اهداکننده سازگار است. این فرآیند نیازمند انجام آزمایش‌های مولکولی پیشرفته و گران‌قیمتی به نام HLA Typing بر روی بیمار و اهداکنندگان بالقوه است تا از تطابق ژنتیکی سیستم ایمنی آن‌ها اطمینان حاصل شود. 

در مرحله بعد، پس از تزریق سلول‌های جدید، بدن بیمار این سلول‌ها را به عنوان یک عامل بیگانه شناسایی می‌کند. برای جلوگیری از رد پیوند و کنترل سیستم ایمنی جدید، بیمار نیازمند مصرف مادام‌العمر یا طولانی‌مدت داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی است. این داروها، به خصوص نسل‌های جدیدتر آن‌ها، بسیار گران‌قیمت هستند و بخش قابل توجهی از هزینه‌های جاری پس از پیوند را تشکیل می‌دهند.

مهم‌تر از همه، ریسک بروز بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) است. در این عارضه، سلول‌های ایمنی اهداکننده (پیوند) به بافت‌ها و ارگان‌های بدن بیمار (میزبان) حمله می‌کنند. مدیریت GVHD، به خصوص در اشکال حاد و مزمن آن، بسیار چالش‌برانگیز، نیازمند بستری‌های مکرر، استفاده از داروهای بسیار تخصصی و گران‌قیمت و مداخلات درمانی پیچیده است که می‌تواند هزینه‌های درمان را به صورت تصاعدی افزایش دهد.

 همین ریسک‌ها و نیاز به مدیریت آن‌ها، دوره بستری در پیوند آلوژنیک را طولانی‌تر کرده و به مراقبت‌های دقیق‌تری نیاز دارد که همگی بر صورتحساب نهایی بیمار تأثیر مستقیم دارند.

نقش حیاتی منبع سلول‌های بنیادی در معادله هزینه‌های پیوند آلوژنیک

حتی در خودِ پیوند آلوژنیک نیز، منبع تأمین سلول‌های بنیادی یک عامل تعیین‌کننده در هزینه‌هاست. انتخاب میان یک اهداکننده خویشاوند و یک اهداکننده غیرخویشاوند، می‌تواند تفاوت چشمگیری در هزینه‌های اولیه فرآیند ایجاد کند. تیم پزشکی بیمارستان نمازی، به عنوان یک مرکز جامع، توانایی مدیریت هر دو سناریو را داراست و بر اساس نتایج آزمایش‌های تطابق بافتی، بهترین گزینه را برای بیمار انتخاب می‌کند.

پیوند از اهداکننده خویشاوند: گزینه‌ای با هزینه کمتر

ایده‌آل‌ترین و کم‌هزینه‌ترین سناریو در پیوند آلوژنیک، یافتن یک اهداکننده با تطابق کامل ژنتیکی (HLA-matched) در میان بستگان درجه یک بیمار، معمولاً خواهر یا برادر، است. بر اساس قوانین وراثت، شانس یافتن چنین تطابقی میان خواهر و برادران تنی حدود ۲۵ درصد است. 

در صورت وجود چنین فردی، فرآیند پیوند با سرعت بیشتری پیش می‌رود و مهم‌تر از آن، هزینه‌های سنگین مربوط به جستجو در بانک‌های اطلاعاتی حذف می‌شود. آزمایش‌های تطابق بافتی صرفاً بر روی اعضای خانواده انجام شده و نیازی به پرداخت هزینه‌های بین‌المللی و اداری پیچیده نیست. علاوه بر این، مطالعات متعدد نشان داده‌اند که نتایج پیوند از اهداکننده خویشاوند سازگار، اغلب با عوارض کمتری همراه است که این موضوع نیز به نوبه خود می‌تواند هزینه‌های پس از پیوند را کاهش دهد.

پیوند از اهداکننده غیرخویشاوند: پرهزینه‌ترین سناریوی درمانی

در شرایطی که هیچ اهداکننده سازگاری در خانواده بیمار یافت نشود، تنها راه باقی‌مانده، جستجو برای یافتن یک فرد سازگار در میان جمعیت عمومی از طریق بانک‌های اهداکنندگان سلول‌های بنیادی است. این فرآیند، پیوند آلوژنیک را به گران‌ترین شکل ممکن تبدیل می‌کند. 

یمارستان نمازی برای این منظور با مرکز اهداکنندگان سلول‌های بنیادی ایران (ISCDP) در ارتباط است. در مرحله اول، جستجو در بانک اطلاعاتی ملی انجام می‌شود. اگر اهداکننده مناسبی یافت نشود، جستجو باید به بانک‌های اطلاعاتی بین‌المللی گسترش یابد. این فرآیند مستلزم پرداخت هزینه‌های ارزی قابل توجهی برای جستجو، هماهنگی‌های بین‌المللی، انجام آزمایش‌های تکمیلی بر روی اهداکننده منتخب و در نهایت، فرآیند جمع‌آوری و انتقال سلول‌های بنیادی به ایران است. 

هر یک از این مراحل، هزینه‌های اداری، لجستیکی و پزشکی قابل توجهی را به بیمار تحمیل می‌کند که این نوع پیوند را به یک چالش مالی بزرگ برای بسیاری از خانواده‌ها تبدیل می‌سازد.

تأثیر مستقیم مدت بستری و مدیریت عوارض بر صورتحساب نهایی

هزینه‌های یک بیمارستان تنها به داروها و اقدامات پزشکی محدود نمی‌شود؛ هتلینگ یا هزینه اقامت بیمار، به خصوص در بخش‌های فوق تخصصی مانند بخش پیوند مغز استخوان، سهم عمده‌ای از صورتحساب را به خود اختصاص می‌دهد. طول دوره بستری و بروز یا عدم بروز عوارض پس از پیوند، دو متغیر غیرقابل پیش‌بینی هستند که می‌توانند بودجه‌بندی اولیه درمان را به کلی دگرگون کنند.

آناتومی هزینه‌ها در بخش ایزوله پیوند مغز استخوان

بخش پیوند مغز استخوان بیمارستان نمازی، یک محیط درمانی با بالاترین استانداردهای کنترل عفونت است. بیماران در این بخش، به دلیل اینکه سیستم ایمنی بدنشان توسط شیمی‌درمانی سنگین به طور کامل سرکوب شده است، در برابر کوچکترین عامل عفونی نیز بی‌دفاع هستند. 

به همین دلیل، آنها در اتاق‌های ایزوله انفرادی که مجهز به سیستم تهویه با فشار هوای مثبت و فیلترهای HEPA هستند، بستری می‌شوند. این سیستم‌ها از ورود میکروب‌های موجود در هوا به داخل اتاق بیمار جلوگیری می‌کنند. هزینه ساخت، تجهیز و نگهداری چنین اتاق‌هایی بسیار بالاست. 

علاوه بر این، مراقبت از این بیماران نیازمند کادر پرستاری متخصص و آموزش‌دیده در زمینه پیوند است که به صورت شبانه‌روزی وضعیت بیمار را تحت نظر دارند. 

این سطح از مراقبت‌های ویژه و هزینه بالای زیرساخت، هزینه هر شب اقامت در این بخش را به شکل قابل توجهی افزایش می‌دهد. دوره بستری استاندارد معمولاً بین سه تا شش هفته به طول می‌انجامد، اما هر روز اضافی به دلیل بروز عوارض، به معنای افزوده شدن هزینه‌ای قابل توجه به صورتحساب نهایی است.

عوارض پرهزینه پس از پیوند: از عفونت تا بیماری پیوند علیه میزبان

بدن بیمار پس از پیوند در آسیب‌پذیرترین وضعیت خود قرار دارد. بروز عوارض در این دوره نه تنها جان بیمار را تهدید می‌کند، بلکه بار مالی سنگینی را نیز به خانواده تحمیل می‌نماید. شایع‌ترین و جدی‌ترین این عوارض، عفونت‌ها هستند. یک عفونت ساده می‌تواند به سرعت در بدن بیمار پخش شده و به یک وضعیت بحرانی (سپسیس) منجر شود. 

درمان این عفونت‌ها نیازمند استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضد قارچ یا ضد ویروس‌های نسل جدید و وسیع‌الطیف است که بسیار گران‌قیمت هستند و دوره بستری را به شدت طولانی می‌کنند.

همانطور که پیش‌تر اشاره شد، بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) مختص پیوندهای آلوژنیک است و می‌تواند هزینه‌ها را به صورت تصاعدی بالا ببرد. درمان این عارضه که می‌تواند پوست، کبد، روده و سایر ارگان‌ها را درگیر کند، یک فرآیند پیچیده و طولانی‌مدت است که نیازمند داروهای بیولوژیک گران‌قیمت و گاهی مداخلات تخصصی دیگر است. 

در موارد شدید، ممکن است بیمار به دلیل نارسایی ارگان‌های حیاتی ناشی از شیمی‌درمانی یا GVHD، نیازمند بستری در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) شود که هزینه‌های درمانی را به سطوح بسیار بالاتری می‌رساند.

پوشش‌های بیمه‌ای و راهکارهای حمایتی برای مدیریت هزینه‌ها

با توجه به هزینه‌های سنگین فرآیند پیوند، سیستم‌های حمایتی بیمه‌ای و اجتماعی نقشی حیاتی در امکان‌پذیر ساختن این درمان برای عموم مردم ایفا می‌کنند. بیمارستان نمازی به عنوان یک مرکز دولتی، متعهد به پذیرش و اعمال پوشش‌های بیمه‌ای مصوب است. آگاهی دقیق از این پوشش‌ها و نحوه استفاده از آن‌ها، اولین گام در مدیریت مالی این فرآیند است.

نقش بیمه‌های پایه در کاهش بار مالی درمان

خوشبختانه، پیوند مغز استخوان در نظام سلامت ایران به عنوان یک بیماری خاص و یک خدمت فوق تخصصی شناخته می‌شود. این طبقه‌بندی به آن معناست که سازمان‌های بیمه‌گر پایه، مانند سازمان تأمین اجتماعی و بیمه سلامت ایران، متعهد به پوشش بخش عمده‌ای از هزینه‌های آن هستند. بر اساس تعرفه‌های دولتی، این بیمه‌ها معمولاً بین ۷۰ تا ۹۰ درصد هزینه‌های بستری و اقدامات درمانی استاندارد را پوشش می‌دهند. 

مبلغ باقی‌مانده که به آن فرانشیز گفته می‌شود، سهم پرداختی بیمار است. هرچند این پوشش بسیار راهگشاست، اما باید توجه داشت که همین سهم ۱۰ تا ۳۰ درصدی بیمار، با توجه به بالا بودن هزینه کل، می‌تواند به مبلغ قابل توجهی تبدیل شود. همچنین، تعهدات بیمه پایه ممکن است شامل تمام داروها یا تجهیزات پزشکی نوین و گران‌قیمت نباشد.

بیمه تکمیلی: سپری برای هزینه‌های پیش‌بینی‌نشده

در اینجا، اهمیت بیمه‌های تکمیلی به وضوح مشخص می‌شود. این بیمه‌ها به عنوان یک لایه حمایتی ثانویه، دقیقاً برای پوشش هزینه‌هایی طراحی شده‌اند که توسط بیمه پایه پرداخت نمی‌شوند. یک قرارداد بیمه تکمیلی مناسب می‌تواند فرانشیز سهم بیمار را به طور کامل یا تا سقف معینی پوشش دهد.

علاوه بر این، بسیاری از هزینه‌های دارویی خارج از تعهد بیمه پایه و خدمات پاراکلینیکی تخصصی مانند برخی آزمایش‌های ژنتیکی یا تصویربرداری‌های پیشرفته، تحت پوشش بیمه‌های تکمیلی قرار می‌گیرند. اکیداً توصیه می‌شود که بیماران و خانواده‌هایشان، پیش از شروع فرآیند درمان، با در دست داشتن مدارک پزشکی، به شرکت بیمه تکمیلی خود مراجعه کرده و جزئیات دقیق سقف تعهدات، شرایط پوشش خدمات مربوط به پیوند و لیست داروهای تحت پوشش را به صورت مکتوب استعلام نمایند. این اقدام پیشگیرانه از بروز مشکلات و سوءتفاهم‌های مالی در حین یا پس از درمان جلوگیری می‌کند.

حمایت‌های مالی واحد مددکاری اجتماعی بیمارستان نمازی

حتی با وجود پوشش‌های بیمه‌ای، ممکن است برخی خانواده‌ها برای تأمین هزینه‌های باقی‌مانده با چالش مواجه شوند. واحد مددکاری اجتماعی در بیمارستان نمازی، به عنوان یک بازوی حمایتی قدرتمند، برای کمک به همین بیماران طراحی شده است. 

مددکاران اجتماعی متخصصانی هستند که با تمام مسیرهای حمایتی دولتی و غیردولتی آشنایی دارند. اولین و مهم‌ترین اقدام برای خانواده‌هایی که نگران ابعاد مالی درمان هستند، مراجعه به این واحد در همان ابتدای فرآیند پذیرش است.

مددکار اجتماعی پس از بررسی وضعیت اقتصادی و اجتماعی خانواده، می‌تواند راهکارهای متعددی را پیش روی آن‌ها قرار دهد. یکی از اصلی‌ترین این راهکارها، معرفی بیمار به سازمان‌های خیریه و مردم‌نهاد معتبر حامی بیماران سرطانی و صعب‌العلاج است.

موسساتی مانند محک و بسیاری از انجمن‌های خیریه فعال در استان فارس، کمک‌های مالی بلاعوض یا وام‌های درمانی را برای پوشش هزینه‌های دارو، درمان و حتی هزینه‌های جانبی ارائه می‌دهند. علاوه بر این، مددکار اجتماعی می‌تواند بیمار را در فرآیند پیچیده اداری مربوط به استفاده حداکثری از پوشش‌های بیمه‌ای راهنمایی کند و در موارد بسیار خاص، برای بهره‌مندی از تخفیف‌های بیمارستانی دولتی نیز پیگیری‌های لازم را انجام دهد. 

ارتباط مستمر با این واحد در طول فرآیند درمان، می‌تواند بخش قابل توجهی از فشار روانی و مالی را از دوش خانواده بردارد.

هزینه‌های جانبی و غیرمستقیم پیوند مغز استخوان در بیمارستان نمازی شیراز

تمرکز بر صورتحساب بیمارستان، هرچند مهم است، اما نباید باعث غفلت از مجموعه هزینه‌های جانبی و غیرمستقیمی شود که اغلب به صورت پنهان باقی می‌مانند ولی در مجموع، بار مالی قابل توجهی را به خانواده تحمیل می‌کنند. برنامه‌ریزی مالی جامع، مستلزم در نظر گرفتن این هزینه‌ها از همان ابتداست.

این هزینه‌ها حتی پیش از شروع بستری آغاز می‌شوند. رفت‌وآمدهای مکرر به شیراز برای بیمارانی که از شهرهای دیگر استان فارس یا استان‌های همجوار مراجعه می‌کنند، به همراه هزینه‌های مربوط به ویزیت‌های متعدد، مشاوره‌ها و انجام آزمایش‌های اولیه، اولین بخش از این هزینه‌های جانبی را تشکیل می‌دهد.

در طول دوره بستری بیمار که ممکن است هفته‌ها یا ماه‌ها به طول انجامد، هزینه‌های مربوط به همراهان بیمار به یک چالش جدی تبدیل می‌شود. هزینه اسکان در شهر شیراز، خورد و خوراک روزانه و حمل‌ونقل، بخش قابل توجهی از بودجه خانواده را به خود اختصاص می‌دهد. در این زمینه، پرس‌وجو از واحد مددکاری اجتماعی در مورد وجود همراه‌سرا یا اقامتگاه‌های خیریه که با هزینه بسیار کم به همراهان بیمار خدمات ارائه می‌دهند، می‌تواند بسیار راهگشا باشد.

فرآیند مالی درمان با ترخیص بیمار از بیمارستان به پایان نمی‌رسد. پس از پیوند، بیمار نیازمند مراقبت‌های دقیق و مراجعه منظم به کلینیک پیوند برای ماه‌ها و حتی سال‌هاست. هزینه این ویزیت‌های دوره‌ای و داروهای نگهدارنده‌ای که بیمار باید به صورت طولانی‌مدت مصرف کند، یک هزینه مستمر و قابل پیش‌بینی است. علاوه بر این، تغییر سبک زندگی برای جلوگیری از عفونت، مانند نیاز به تهیه مواد غذایی خاص، رعایت بهداشت در سطح بالا و گاهی تغییر در محیط زندگی، نیز هزینه‌های خود را دارد. 

یکی از بزرگترین هزینه‌های غیرمستقیم، از دست دادن درآمد است. بیمار تا مدت‌ها پس از پیوند قادر به کار کردن نخواهد بود و اغلب، یکی از اعضای خانواده نیز به عنوان مراقب اصلی، مجبور به ترک کار یا کاهش ساعات کاری خود می‌شود که این موضوع می‌تواند ثبات اقتصادی کل خانواده را تحت تأثیر قرار دهد. در نظر گرفتن تمام این ابعاد، به یک برنامه‌ریزی مالی واقع‌بینانه و جامع کمک خواهد کرد.