بیماری هیدروسفالی چیست؟ علل، علائم و درمان
- شناسه خبر: 33048
- تاریخ و زمان ارسال: ۱۳ دی ۱۴۰۳ ساعت ۰۷:۱۶
- نویسنده: میترا راضی
هیدروسفالی (Hydrocephalus) به معنای «آب در مغز» است و به وضعیتی اشاره دارد که در آن، مایع مغزی-نخاعی (CSF) به طور غیرطبیعی در بطنهای مغز جمع میشود. این مایع نقش حیاتی در حفظ تعادل مغز دارد؛ زیرا مغز و نخاع را از ضربه محافظت میکند، مواد مغذی را به مغز میرساند و مواد زائد را دفع میکند. در حالت طبیعی، مایع مغزی-نخاعی به طور پیوسته تولید، جریان و جذب میشود. اما در هیدروسفالی، این روند دچار اختلال شده و تجمع مایع باعث فشار بر مغز میشود.
این بیماری ممکن است مادرزادی باشد (از بدو تولد وجود داشته باشد) یا در طول زندگی به دلایلی مانند عفونت، آسیبهای مغزی یا تومورها ایجاد شود. هیدروسفالی میتواند عوارض جسمی و ذهنی شدیدی به همراه داشته باشد، اما با درمان مناسب میتوان از این عوارض جلوگیری کرد.
علل هیدروسفالی
هیدروسفالی به دلایل مختلفی میتواند ایجاد شود. این علل معمولاً به سه دسته اصلی تقسیم میشوند:
1. انسداد جریان مایع مغزی-نخاعی (CSF):
شایعترین علت هیدروسفالی، انسداد در مسیر جریان طبیعی مایع مغزی-نخاعی است. این انسداد میتواند به دلایل زیر رخ دهد:
- تومورها: رشد غیرطبیعی سلولها در مغز میتواند مسیر جریان مایع را مسدود کند. مثلاً تومورهای مغزی در بطنهای مغزی یا اطراف آن.
- کیستها: کیستهای مادرزادی یا اکتسابی در مغز میتوانند مسیرهای جریان مایع را محدود کنند.
- ناهنجاریهای مادرزادی: برخی نوزادان با نقصهای ساختاری در مغز یا بطنها متولد میشوند که منجر به اختلال در جریان CSF میشود. از جمله ناهنجاریهای آرنولد-کیاری یا اسپینا بیفیدا.
- التهاب: عفونتهایی مانند مننژیت و انسفالیت میتوانند باعث تورم و انسداد مسیر جریان CSF شوند.
- خونریزی: خونریزی در مغز، بهویژه در نوزادان نارس، میتواند باعث تشکیل لخته و انسداد مسیر مایع شود.
2. اختلال در جذب CSF:
در شرایط طبیعی، مایع مغزی-نخاعی پس از انجام وظایف خود از طریق رگهای خونی جذب میشود. در برخی بیماریها، این روند مختل میشود:
- عفونتها: مننژیت، انسفالیت و سایر عفونتهای مغزی میتوانند با آسیب به بافتهای مسئول جذب مایع، جذب CSF را مختل کنند.
- ضربههای مغزی: آسیب به جمجمه یا مغز میتواند توانایی جذب مایع را کاهش دهد.
- بیماریهای التهابی: شرایطی که باعث التهاب در مغز یا اطراف آن میشوند، ممکن است در جذب CSF اختلال ایجاد کنند.
3. تولید بیش از حد CSF:
این حالت نادر است، اما ممکن است در اثر برخی شرایط خاص رخ دهد:
- تومورهای شبکه کوروئید: شبکه کوروئید مسئول تولید مایع مغزی-نخاعی است. تومور در این ناحیه ممکن است منجر به تولید بیش از حد CSF شود.
- اختلالات متابولیکی: برخی بیماریهای نادر ممکن است تولید مایع را افزایش دهند.
علائم هیدروسفالی
علائم هیدروسفالی به سن بیمار، نوع بیماری (حاد یا مزمن) و شدت آن بستگی دارد. در ادامه به علائم در گروههای سنی مختلف پرداخته شده است:
علائم در نوزادان:
- افزایش غیرطبیعی اندازه سر: یکی از بارزترین نشانهها در نوزادان، افزایش اندازه سر است. این افزایش به دلیل نرم بودن استخوانهای جمجمه اتفاق میافتد.
- برآمدگی ملاج: بخش نرم جمجمه ممکن است برآمده و سفت شود.
- تحریکپذیری و گریه مداوم: نوزادان مبتلا ممکن است بیقرار باشند و با هیچ روشی آرام نشوند.
- چشمهای پایینافتاده (علامت غروب آفتاب): این علامت نشاندهنده فشار بالا در مغز است.
- تاخیر در رشد حرکتی و ذهنی: هیدروسفالی میتواند رشد طبیعی نوزاد را تحت تأثیر قرار دهد.
علائم در کودکان و نوجوانان:
- سردرد شدید و مکرر: معمولاً در صبح بدتر است و با گذر زمان شدت میگیرد.
- حالت تهوع و استفراغ: ناشی از فشار بالای مایع مغزی-نخاعی.
- مشکلات بینایی: از جمله تاری دید، دوبینی یا کاهش دید محیطی.
- اختلال در تعادل: کودک ممکن است در راه رفتن یا هماهنگی حرکات دچار مشکل شود.
- تغییرات رفتاری: کودک ممکن است گوشهگیر یا بیقرار شود و عملکرد تحصیلی او کاهش یابد.
علائم در بزرگسالان و سالمندان:
- اختلال در راه رفتن: سالمندان ممکن است با قدمهای کوتاه و نامنظم حرکت کنند. این علامت یکی از نشانههای اصلی هیدروسفالی در این گروه سنی است.
- زوال عقل: کاهش تواناییهای شناختی، فراموشی و ناتوانی در تمرکز.
- بیاختیاری ادرار: مشکلات در کنترل مثانه یکی دیگر از نشانههای هیدروسفالی در بزرگسالان است.
تشخیص هیدروسفالی
تشخیص این بیماری نیاز به بررسی دقیق دارد و از روشهای زیر استفاده میشود:
- معاینه فیزیکی:
پزشک علائم بالینی مانند اندازه سر، برآمدگی ملاج و وضعیت عصبی بیمار را بررسی میکند. - تصویربرداری پزشکی:
- سیتی اسکن (CT): تصاویر مقطعی از مغز ارائه میدهد و به تشخیص تجمع مایع کمک میکند.
- امآرآی (MRI): برای مشاهده دقیقتر بطنها و جریان مایع مغزی-نخاعی استفاده میشود.
- اندازهگیری فشار درونجمجمهای:
گاهی اوقات با استفاده از روشهای تهاجمی، فشار داخل جمجمه مستقیماً اندازهگیری میشود.
درمان هیدروسفالی
درمان هیدروسفالی به علت و شدت بیماری بستگی دارد. هدف اصلی درمان، کاهش فشار درونجمجمهای و جلوگیری از آسیب مغزی است.
1. شنتگذاری (Shunt Placement):
شایعترین روش درمان هیدروسفالی است. در این روش، یک شنت (لوله انعطافپذیر) برای تخلیه مایع اضافی از مغز به ناحیهای دیگر از بدن (معمولاً شکم یا قلب) قرار داده میشود.
- مزایا: کاهش سریع فشار و علائم.
- معایب: نیاز به تعویض یا تنظیم شنت در طول زمان و احتمال عفونت.
2. آندوسکوپی و ونتریکولوستومی سوم (ETV):
این روش شامل ایجاد یک سوراخ کوچک در بطن سوم مغز برای جریان طبیعی مایع است.
- مزایا: روشی کمتر تهاجمی و بدون نیاز به شنت.
- معایب: ممکن است برای همه بیماران مناسب نباشد.
3. دارودرمانی:
در موارد خاص، داروهایی برای کاهش تولید مایع مغزی-نخاعی تجویز میشود. این روش معمولاً در کنار درمانهای دیگر استفاده میشود.
4. درمان علت زمینهای:
- عفونت: در صورت وجود عفونت، آنتیبیوتیکها یا ضدویروسها تجویز میشوند.
- تومور: ممکن است نیاز به جراحی یا پرتودرمانی باشد.
عوارض و پیشآگهی
درمان نشدن هیدروسفالی میتواند عوارض جدی ایجاد کند، از جمله:
- آسیب دائمی مغز
- مشکلات یادگیری و شناختی
- اختلالات حرکتی
- مرگ در موارد شدید
با تشخیص زودهنگام و درمان مؤثر، بسیاری از بیماران میتوانند زندگی طبیعی داشته باشند.
پیشگیری
در حالی که همه موارد هیدروسفالی قابل پیشگیری نیستند، برخی اقدامات میتوانند خطر را کاهش دهند:
- مراقبتهای دوران بارداری: پرهیز از مصرف الکل و مواد مضر.
- واکسیناسیون: برای جلوگیری از عفونتهایی مانند مننژیت.
- استفاده از کلاه ایمنی: هنگام انجام ورزشهای پرخطر یا موتورسواری.
نتیجهگیری
هیدروسفالی بیماریای جدی است که میتواند در هر سنی رخ دهد. آگاهی از علائم، تشخیص بهموقع و دریافت درمان مناسب، کلید مدیریت موفقیتآمیز این بیماری است. اگر علائمی مشابه هیدروسفالی دارید، مراجعه به پزشک متخصص ضروری است.
