همه چیز درباره عفونت هموفیلوس آنفلوآنزا نوع b (Hib)

در طول تاریخ پزشکی، واکسن‌ها از بزرگ‌ترین ابزارهای بشر برای نجات جان انسان‌ها بوده‌اند. آن‌ها نه‌تنها بیماری‌هایی مانند آبله را از میان برده‌اند، بلکه با کنترل بیماری‌هایی چون فلج اطفال و دیفتری، میلیون‌ها کودک را از مرگ نجات داده‌اند. در این میان، یک بیماری کمتر شناخته شده نیز وجود دارد که پیش از کشف واکسن، از عوامل اصلی مرگ کودکان در سراسر جهان بود؛ بیماری ناشی از باکتری هموفیلوس آنفلوآنزا نوع b یا همان Hib. شاید نام آن را کمتر شنیده باشید، اما تأثیر واکسن Hib بر سلامت عمومی، یکی از درخشان‌ترین موفقیت‌های علم پزشکی مدرن است.

معرفی بیماری هموفیلوس آنفلوآنزا نوع b (Hib)

باکتری هموفیلوس آنفلوآنزا نوع b، نخستین بار در سال ۱۸۹۲ توسط «ریچارد فیفرر» شناسایی شد. در آن زمان، پزشکان تصور می‌کردند که این باکتری عامل اصلی آنفلوآنزا است، زیرا در نمونه‌های خلط بیماران مبتلا به آنفلوآنزا یافت می‌شد. بعدها مشخص شد که این فرضیه نادرست بوده و عامل واقعی آنفلوآنزا ویروس است، اما همین کشف آغازگر مسیر شناخت یکی از خطرناک‌ترین باکتری‌های دوران کودکی شد.

باکتری Hib معمولاً در بینی و گلو برخی از کودکان بدون ایجاد علائم خاصی زندگی می‌کند، اما زمانی که وارد جریان خون یا سایر اندام‌ها شود، می‌تواند عفونت‌های بسیار شدید و گاه مرگبار ایجاد کند. پیش از معرفی واکسن، این باکتری یکی از شایع‌ترین عوامل مننژیت باکتریایی در کودکان زیر ۵ سال بود.

علائم و بیماری‌ های ناشی از Hib

پیش از دوران واکسیناسیون، عفونت‌های Hib یکی از کابوس‌های رایج در بیمارستان‌های کودکان بود. این باکتری می‌تواند چندین اندام بدن را درگیر کند و بسته به محل عفونت، بیماری‌های متفاوتی ایجاد کند.

مهم‌ترین و خطرناک‌ترین بیماری ناشی از Hib، مننژیت باکتریایی است؛ التهاب پرده‌های مغزی که علائمی مانند تب، سردرد، استفراغ، سفتی گردن و در موارد شدید تشنج و کما دارد. بر اساس گزارش‌های مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های اروپا (ECDC)، میزان مرگ‌ومیر ناشی از Hib در صورت عدم درمان می‌تواند تا ۴۰ درصد باشد. حتی در صورت نجات، بیماران ممکن است دچار عوارض دائمی مانند کاهش شنوایی یا بینایی شوند.

علاوه بر مننژیت، Hib می‌تواند باعث بیماری‌های دیگری نیز شود، از جمله:

• اپی‌گلوتیت (Epiglottitis): التهاب شدید و خطرناک گلو که می‌تواند مسیر تنفس را مسدود کند.
• سلولیت (Cellulitis): عفونت پوستی که موجب قرمزی، تورم و درد می‌شود.
• ذات‌الریه (Pneumonia): عفونت ریوی که تنفس را دشوار می‌کند.
• سپتی‌سمی (Sepsis): عفونت گسترده در خون که در صورت عدم درمان فوری، منجر به شوک و مرگ می‌شود.

شیوع بیماری پیش از واکسن

در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، بیماری Hib یکی از دلایل اصلی بستری شدن و مرگ کودکان خردسال بود. طبق آمارهای تاریخی در بریتانیا، پیش از معرفی واکسن، سالانه حدود ۱۵۰۰ مورد ابتلا گزارش می‌شد که از این میان نزدیک به ۹۰۰ مورد مننژیت و حدود ۶۰ مرگ رخ می‌داد.

در آن زمان، بیشترین شیوع در نوزادان ۶ تا ۱۱ ماهه دیده می‌شد و حدود ۶۰ درصد موارد پیش از یک‌سالگی اتفاق می‌افتاد. نوزادان کوچک‌تر، تا حدودی توسط آنتی‌بادی‌های منتقل‌شده از طریق جفت و شیر مادر محافظت می‌شدند، اما این ایمنی موقتی بود و به‌سرعت از بین می‌رفت.

واکسن Hib؛ انقلابی در پزشکی اطفال

اولین واکسن Hib در سال ۱۹۸۵ در ایالات متحده معرفی شد. نسخه‌های اولیه آن مؤثر بودند، اما واکسن‌های بهبودیافته و ترکیبی که در سال‌های بعد عرضه شدند، توانستند شیوع این بیماری را تقریباً به صفر برسانند.

واکسن Hib از نوع غیرفعال است؛ یعنی حاوی باکتری زنده نیست. در عوض، تنها بخشی از پوشش بیرونی باکتری (پلی‌ساکارید) به بدن تزریق می‌شود. سیستم ایمنی این بخش را شناسایی کرده و در برابر آن آنتی‌بادی تولید می‌کند. در نتیجه، اگر کودک در آینده با باکتری واقعی مواجه شود، بدن به‌سرعت از او محافظت خواهد کرد.

در ایالات متحده، نوزادان معمولاً سه تا چهار دوز واکسن Hib را در سنین ۲، ۴، ۶ و ۱۲ تا ۱۵ ماهگی دریافت می‌کنند. در بریتانیا نیز واکسن Hib در قالب واکسن شش‌گانه، هم‌زمان با واکسن‌های دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، فلج اطفال و هپاتیت B تزریق می‌شود.

وضعیت واکسن Hib در ایران

در ایران، واکسن Hib در سال ۱۳۹۳ به‌صورت رسمی وارد برنامه ملی واکسیناسیون نوزادان شد. این واکسن در قالب واکسن پنج‌گانه (شامل دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، هپاتیت B و Hib) به‌صورت رایگان در مراکز بهداشت کشور تزریق می‌شود.

نوزادان ایرانی واکسن را در سه نوبت دریافت می‌کنند: در سن ۲ ماهگی، ۴ ماهگی و ۶ ماهگی. این اقدام سبب شد موارد مننژیت باکتریایی و ذات‌الریه در کودکان کشور به شکل قابل‌توجهی کاهش یابد. بر اساس آمار وزارت بهداشت، پس از اجرای این برنامه، میزان ابتلا به Hib در کودکان ایرانی بیش از ۹۰ درصد کاهش یافته است.

چالش جهانی؛ دسترسی نابرابر به واکسن

با وجود موفقیت گسترده واکسن Hib، هنوز در سراسر جهان پوشش واکسیناسیون کامل نیست. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت (WHO)، پوشش واکسن Hib در سطح جهانی حدود ۷۸ درصد است. با این حال، در برخی مناطق مانند غرب اقیانوس آرام و بخش‌هایی از آفریقا، این رقم به کمتر از ۴۰ درصد می‌رسد.

این شکاف در دسترسی، منجر به بروز حدود ۳ میلیون مورد ابتلا و بیش از ۲۰۰ هزار مرگ کودکانه در هر سال می‌شود. افزایش مقاومت دارویی در گونه‌های جدید باکتری Hib نیز نگرانی‌ها را بیشتر کرده است. امروزه برخی از انواع این باکتری نسبت به آنتی‌بیوتیک‌های رایج مانند آمپی‌سیلین و سفالوسپورین‌ها مقاومت نشان می‌دهند، که درمان را دشوارتر و پرهزینه‌تر می‌کند.

آینده بیماری Hib: واکسیناسیون، تنها راه مطمئن

پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد که ایمنی ایجادشده توسط واکسن Hib در کودکی معمولاً تا بزرگسالی ادامه دارد. با این حال، افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند (مانند بیماران پیوندی یا مبتلا به ایدز) ممکن است به تزریق تقویتی نیاز داشته باشند.

دانشمندان در حال بررسی نسخه‌های جدیدتر واکسن هستند که بتواند پوشش گسترده‌تری در برابر انواع دیگر باکتری هموفیلوس آنفلوآنزا نیز ایجاد کند. در کنار این تلاش‌ها، افزایش آگاهی عمومی و گسترش واکسیناسیون در کشورهای کم‌درآمد، کلید نجات میلیون‌ها کودک در دهه آینده خواهد بود.

نتیجه‌ گیری

بیماری Hib شاید امروزه کمتر شناخته شده باشد، اما پیش از دوران واکسن، یکی از تهدیدهای اصلی برای جان کودکان بود. موفقیت واکسن Hib یادآور این واقعیت است که علم، وقتی در خدمت انسانیت قرار گیرد، می‌تواند بیماری‌های مرگبار را به خاطره‌ای دور تبدیل کند.

در دنیایی که هنوز با بیماری‌های نوظهور و مقاومت دارویی روبه‌رو است، ادامه برنامه‌های واکسیناسیون و حمایت از دسترسی برابر به واکسن‌ها نه‌تنها یک ضرورت پزشکی، بلکه یک وظیفه انسانی است. واکسن Hib داستانی است از امید، دانش و اثبات اینکه پیشگیری همیشه مؤثرتر از درمان است.